УИХ-ын гишүүн, Боомтын сэргэлтийн үндэсний хорооны дарга Б.Тулгатай Нарансэвстэйн боомтын талаар ярилцлаа.

-Нарансэвстэйн боомтыг нээхтэй холбоотой асуудлууд өрнөсөөр байна. Байгаль орчны эрдэмтэн судлаачид, нутгийн иргэдийн тавьж байгаа гол асуудал бол Говийн дархан цаазат газрын онгон дагшин байдал алдагдах, ховор ан амьтдын нүүдлийн замыг таслах гол нөхцөл эрсдлүүдийг ярьсаар байгаа. Энэ тал дээр Засгийн газар ямар байр суурьтай байгаа юм бэ?

-Нарансэвстэйн боомт бол 1992 онд хамгийн анх нээгдэж ажиллаж байсан боомтуудын нэг юм билээ. Есөн сарын хугацаатай л ажилласан байдаг.

Тэр үед боомтыг чөлөөт худалдааг Хятадын бүх бүсүүдэд хийе гэдэг зорилгоор нээсэн. Гэхдээ боомтын захиргаа, дэд бүтэц, зам талбай юу ч тохижуулахгүйгээр нээчихсэн. Ер нь манай бүхий л боомтууд тэгж л явсан. Нарансэвстэйн боомт бол төвөөсөө алслагдсан учраас зам тавихгүйгээр нээчихсэн учраас дархан цаазтай газраар дураараа явж эхэлсэн. Говийн их дархан цаазат газарт байгаа баянбүрдүүд, устай газруудаар дайрч явдаг. Тэр нь эргээд уст цэгүүдээс ундаалдаг байсан зэрлэг амьтдын хөдөлгөөнд нөлөөлөл үзүүлсэн учраас есөн сар ажиллуулаад хаасан байдаг.

Говийн их дархан цаазат газар хоёр хэсгээс бүрддэг. 1975 онд тусгай хамгаалалтанд авсан. Энэ нь Төв Азийн говь цөлийн тусгай онцлогтой экосистем. Түүн дотроо хавтгай, мазаалай гэсэн ховор амьтан амьдардаг гэж үздэг. Газар нутгийн хувьд Говийн их дархан цаазат газрын А хэсэг нь дангаараа 45 мянган км.кв газар нутагтай. Монгол Улсын аймгуудыг жагсаавал 12, 13 дээр зогсож байгаа аймгийн газар нутагтай тэнцэнэ. Энд одоогийн байдлаар 50 мазаалай, 600 орчим хавтгай байгаа гэсэн тоо байдаг. Тиймээс Засгийн газрын зүгээс өмнө нь гарсан алдаагаа давтахгүйгээр хилийн зурвас бүс нутаг дотроо зам тавьбал дархан газарт нөлөөлөхгүйгээр шийдэж болох юм байна гэдэг эхний төсөөлөл, төлөвлөгөөтэйгөөр ярьж байна.

-Хатуу хучилттай замыг яг аль хэсгээр тавихаа тооцоолсон уу. Дархан цаазат нутагт нөлөөлөхгүй, ховор ан амьтдын нүүдлийг таслахгүй гэсэн баталгаа байна уу?

-Ихэнх эрдэмтэд, иргэдийн ярьж байгаа зүйл бол энэ. Дархан цаазтай газар хуулиараа онгон бүс, хамгаалалтын бүс, орчны бүс хуваагддаг. Онгон бүс гэдэгт зам харгуй юу ч байж болохгүй. Хамгаалалтын бүсэд ч тэр. Бидний төлөвлөж байгаагаар аль ч бүсэд оруулахгүйгээр зөвхөн хилээ дагуулж замаа тавья гэдэг төлөвлөгөөтэй байна.

-Нөгөө талаар энэ шийдвэрийг дагаад дархан цаазат бүс нутагт уул уурхайн үйл ажиллагаа явуулчих вий гэсэн хардлага ч гарч байна. Энэ талаар?

-Бид харин үүний эсрэг байр суурьтай байгаа. Бидний хувьд дархан цаазтай газарт ямар нэгэн уул уурхайн ажлыг зөвшөөрөхгүй. Өөрөөр хэлбэл, эрдэмтэдтэйгээ нэг талд байгаа.

Харамсалтай нь одоогийн байдлаар онгон бүсэд 38 цэгт хууль бусаар алт олборлох гэж оролсон, түүний улмаас газар нутаг сүйдсэн байдалтай байна. Засгийн газрын мөрийн хөтөлбөрт “нээнэ” гэсэн үг оруулаад өөрсдөө ч явж амжаагүй байхад маш олон хүмүүсийг явуулж, эсрэг хөдөлгөөн өрнүүлээд байгаагийн ард хууль бусаар алт олборлодог нөхдүүд энэ том бүсийг хамгаалалтгүй эзэнгүй, бага хяналттай байлгах сонирхлоор хөдөлж байхыг үгүйсгэхгүй.

-Энэ бол мазаалай, хавтгайн гол бүс нутаг. Зам тавих, хөдөлгөөн нэмэгдэхтэй зэрэгцээд энэ ховор амьтад дайжих, хилээр гарах эрсдэлтэй юу?

-Манай улсын хил бол Мазуншань муж, Өвөр Монголын хэсгээр бүгд нэг дан тортой. Шинжаан Уйгар талдаа хоёр давхар тортой. Тэгэхээр зэрлэг амьтан хил давах боломжгүй.

Харин манай хилийн цаана Мазуншаньд зам тавьчихсан, уурхай ажиллаж байна. Нефть олборлож байна, үйлдвэр ч бий. Ингээд харахаар хилийн цаана зам байж болоод байдаг, нааш нь нэг, хоёр км дотор Монгол өөрөө зам тавихаар амьтанд нөлөөлдөг. Хятад талд үйл ажиллагаа явуулахаар нөлөөлдөггүй гэх дүгнэлт өрөөсгөл.

Ер нь Монгол Улс БНХАУ-тай 4700 км газраар хиллэдэг. Одоогийн байдлаар ажиллагаатай 17 боомт байгаа. Үүнээс 4 нь Шинжаан Уйгурын өөртөө засах оронтой хиллэж, үйл ажиллагаа явуулж байдаг. Даянгийн боомт одоогоор ажиллагаагүй. Байтагийн боомт бол улирлын чанартай. Үлдсэн хоёр нь Ховдын Булган, Говь-Алтайн Бургастай боомт. Өвөр Монгол талдаа үлдсэн 13 боомт байгаа. Энд төмөр замын холболт хийх ёстой гурван боомт бий.

Манайх Хятадын засаг захиргааны гурван өөр нэгжтэй хиллэдэг. Өвөр Монгол нэлээд урт, Мазуншань мужтай 65-хан км, үлдсэн нь Шинжаан Уйгуртай хиллэж байна. Шинжаан Уйгур бол Хятадын өөртөө засах орон. Гэхдээ Өвөр Монголтойгоо харьцуулахад хараа хяналт, дүрэм журам маш хатуу. Нэг ёсондоо чөлөөт худалдаа явуулахад нэлээд хүнд. Өвөр Монгол бол манайхтай өрсөлдөгч гэж ойлгож болно. Тэд бол уул уурхайн эдийн засагтай. Манайх ч адилхан. Хятадын дотоод мужуудтай худалдаа хийхдээ дандаа Өвөр Монголоор дамжиж, түүн дээрээс өртөж шингэж байж явдаг.

Мазуншань муж манайхтай худалдаа хийдэг ч Ганц мод, Гашуунсухайтаар л дамждаг. Тэдний хүсэл бол заавал ӨМӨЗО-ноор дамжихгүйгээр бид өөрсдөө шууд худалдаа хийх сонирхолтой байна гэж байнга илэрхийлж ирсэн. 2022 онд Хятадын Гадаад хэргийн яамнаас Мазуншань мужийн хиллэдэг боомтыг нээе гэх хүсэлт ч тавьж байлаа. Одоо бол Мазуншань Баянхонгор, Говь-Алтай аймагтай байнга хамтын ажиллагаатай. Шууд худалдаа хиймээр байна гэдэг хзсэлт тавьж ирсэн. Өөрөөр хэлбэл, цоо шинээр, нэг өдөр гараад ирчихсэн асуудал биш юм.

Мазуншань муж гол эдийн засаг нь аж үйлдвэр, хоёрт нь хөдөө аж ахуй. Гуравт, аялал жуучлал буюу үйлчилгээний салбар. Эдийн засгийн өсөлтөөр Хятаддаа гуравт эрэмбэлэгддэг. Ийм бүс нутагтай бид дэд бүтцээр холбогдож, худалдаа хийх нь эдийн засгаа Өвөр Монгол, Шинжаантай шинэ түвшинд гаргаж ирж, Монголын бараа бүтээгдэхүүнийг үнэ цэнэтэй болгож, энэ мужид байгаа эдийн засгийн өсөлтөөс бүс нутаг руугаа татах ач холбогдолтой юм.

-Тэгвэл Нарансэвстэйн боомтыг нээхтэй холбоотой ажлууд ямар шатанд явж байна вэ?

-Засгийн газрын мөрийн хөтөлбөрт орчихсон. Боомт нээх асуудал УИХ дээр шийдэгдэнэ. Хэрэв батлагдвал Засгийн газарт үүрэг чиглэл өгнө. Ингээд судалгаа шинжилгээ бүх зүйлийг хийж, Хятадын талд албан ёсоор хүсэлт тавина. Бараг хоёр жилийн ажил болно.

Хоёр талаасаа нээх нь зөв юм гэж үзэх юм бол нээх шийдвэр гарснаас хойш дэд бүтцийн бүтээн байгуулалтын ажил эхэлж явна. Бидний барьж байгаа зарчим бол аль ч боомтын үйл ажиллагааг жигд болгохдоо зам тавьсны дараа эхлүүлнэ. Энэ бол байгаль хамгаалж байгаа хэлбэр. Бид үүн дээр маш их алдлаа шүү дээ.

Тиймээс эхлээд замын зураг гаргана. Байгаль орчны үнэлгээ хийгдэж замын зураг батлсагдсаны дараа зам барилгын ажил эхлэнэ. Үүний дараа цогцолбор баригдаж, боомт нээгдэнэ гэсэн үг. Процесс явахад дор хаяж 3-4 жил зарцуулагдах болов уу.

-Хэдэн км зам барина гэсэн үг вэ?

-Нэг талдаа 600 орчим км.