Уул уурхайн сайд Д.Ганхуяг Газрын тосны тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгын төслийг УИХ-ын даргад өргөн мэдүүллээ. Газрын тосны тухай хууль нь Монгол Улсын Үндсэн хууль батлагдахаас өмнө буюу 1991 онд батлагдсан юм байна.

Түүнээс хойш хуульд дорвитой өөрчлөлт ороогүй бөгөөд 2008 оны 12 дугаар сард хуралдсан Засгийн газрын хуралдаанаар дээрх хуулийг бүхэлд нь шинэчлэн найруулж, төрийн байгууллагын эрх хэмжээг тодорхой болгох, тусгай зөвшөөрөл олгох, түдгэлзүүлэх, хүчингүй болгох, газрын тос эрэх, хайх, ашиглах үйл ажиллагаанд хяналт тавихтай холбоотой харилцааг боловсронгуй болгон хуульчлах шаардлагатай гэж үзэж байжээ.

Хуулийн төсөл боловсруулах болсон үндэслэл, шаардлага:

Газрын тосны тухай хууль нь Монгол Улсын Үндсэн хууль батлагдахаас нэг жилийн өмнө батлагдсан бөгөөд уг хууль хүчин төгөлдөр үйлчилж байгаа 20 гаруй  жилийн туршид дорвитой өөрчлөлт ороогүй байна. Үүнээс үүдэн 2008 оны 12 дугаар сарын 24-ний өдрийн Засгийн газрын хуралдааны 80 дугаар тэмдэглэлд “Газрын тосны тухай хуулийг бүхэлд нь шинэчлэн найруулж, төрийн байгууллагын эрх хэмжээг тодорхой болгон, төлбөр (роялти)-ийн хувь хэмжээ, түүнийг ногдуулах, хөнгөлөх, чөлөөлөх болон тусгай зөвшөөрөл олгох, түдгэлзүүлэх, хүчингүй болгох, газрын тос эрэх, хайх, ашиглах үйл ажиллагаанд хяналт тавихтай холбоотой харилцааг боловсронгуй болгон хуульчлах шаардлагатай байгаа” гэж тэмдэглэсэн.

 Газрын тосны тухай хуульд газрын тостой холбогдсон үйл ажиллагаа явуулж буй аж ахуйн нэгжүүдийн харилцааг нарийн тусгаагүй, ойлгомжгүй, бусад хуультай зөрчилдсөн заалтууд олон байгаа бөгөөд хуулиар зохицуулах шаардлагатай харилцааг Засгийн газрын тогтоолоор баталсан газрын тосны тухай хуулийг хэрэгжүүлэх журмаар зохицуулж байгаагаас хамаарч сүүлийн үед хуулийг хэрэгжүүлэхэд багагүй хүндрэл учирч байна.

Үүнд:

1. Газрын тосны тухай хуулийн 9 дүгээр зүйлийн 1 дэх хэсэгт “Бүтээгдэхүүн хуваах гэрээгээр ажиллаж байгаа тохиолдолд газрын тос олборлосны төлбөрийг бүтээгдэхүүн хуваах тооцоонд оруулж болно.”, мөн хуулийн 9 дүгээр зүйлийн 3 дахь хэсэгт “Газрын тос олборлосны төлбөр, татвар төлөх хэлбэрийг гэрээлэгч болон газрын тосны хэрэг эрхлэх байгууллагын саналыг үндэслэн Монгол Улсын Засгийн газар тогтооно” гэж тус тус заасан нь Татварын ерөнхий хуулийн 3.2-т “татвар бий болгох, өөрчлөх, чөлөөлөх, хөнгөлөх, ногдуулах, төлөхтэй холбогдсон харилцааг  зөвхөн татварын хуулиар зохицуулна” гэж заасантай зөрчилдөж байна. Татварын ерөнхий хуулийн 3.1-д заасны дагуу Татварыг зөвхөн УИХ хуулиар бий болгох, өөрчлөх, хөнгөлөх, чөлөөлөх, хүчингүй болгох эрхтэй байна. Гэтэл газрын тосны тухай хуулийн 9 дүгээр зүйлд заасан “газрын тос олборлосны төлбөр”-ийг өнөөг хүртэл БНМАУ-ын газрын тосны тухай хуулийг хэрэгжүүлэх журмын 2 дугаар зүйлийн 24-т заасны дагуу “байгалийн дахин сэргээгдэхгүй нөөц баялагийг ашигласны төлбөр” хэлбэрээр ойлгон хэрэгжүүлсээр ирсэн нь Татварын ерөнхий хуулийн дээрхи заалтыг зөрчсөн байна.
2.  Аж ахуйн үйл ажиллагааны тусгай зөвшөөрлийн тухай хуулийн 15.10.11-т “газрын тостой холбогдсон үйл ажиллагаа явуулах” гэсэн хэт ерөнхий томъёолол бүхий тусгай зөвшөөрлийн төрөл байгаагаас үүдэн газрын тосыг эрэх, хайх, ашиглах, тээвэрлэх, хадгалах, борлуулах гэсэн ажиллагааг нарийвчлан зохицуулсан эрх зүйн орчин тодорхой бус байна. Хамгийн наад зах нь хайгуулын болон ашиглалтын тусгай зөвшөөрлийг ямар үед хэрхэн ялгах нь хуулиар зохицуулагдаагүй байна. Энэ нь практик дээр хайгуулын шатанд их хэмжээний олборлолт хийгдэх, цаашид олборлолтын шат эхлэх үед үйлдвэрлэл, тээвэрлэлт, хадгалалтын үйл ажиллагааг хэрхэн зохицуулах, бүтээгдэхүүн хуваах гэрээг хэрхэн өөрчлөх нь тодорхой бус байдлыг үүсгэж байна.
3.  Газрын тосны тухай хууль, Цөмийн энергийн тухай хууль, Ашигт малтмалын тухай хуулийн дагуу олгосон тусгай зөвшөөрөл бүхий талбай, газар тариалан, хөдөө аж ахуйн болон бусад үйлдвэрлэл эрхлэхэд зориулсан талбай нь газар  нутгийн хувьд  давхцаж байгаатай холбоотой маргаан үүсэх явдал байна. Ийм төрлийн маргааныг хэрхэн шийдвэрлэх, давхацсан тохиолдолд аль бүтээгдэхүүнийг стратегийн бүтээгдэхүүн гэж үзэх, давуу байдал олгох зэрэг асуудалд хариу өгөх шаардлагатай байна.

Газрын тосны тухай хуулийг шинэчлэн боловсруулах эрх зүйн дараахь үндэслэлүүд байна.

Үүнд:

1.  УИХ-ын 2009 оны 38 дугаар тогтоолоор батлагдсан Монгол Улсын Хууль тогтоомжийг 2012 он хүртэл боловсронгуй болгох үндсэн чиглэлийн 50 дахь хэсэгт “1991 онд батлагдсан Газрын тосны тухай хуулийн зарим заалт нь шинээр болон шинэчилэн батлагдсан хуулиудтай зөрчилдөж байгаа тул хуулиудын хоорондын уялдааг хангах зорилгоор уг хуулийг бүхэлд нь шинэчлэн найруулах үндэслэл, шаардлагын улмаас Газрын тосны тухай  /шинэчилсэн найруулга/  хуулийн төслийг Засгийн газар /ЭБЭХЯ/ 2010 онд УИХ-д өргөн мэдүүлэхийг даалгасан.
2.  Монгол Улсын Их Хурлын 2012 оны 37 дугаар тогтоолоор баталсан “Монгол Улсын Засгийн газрын 2012-2016 оны үйл ажиллагааны хөтөлбөр”-т  Монгол төрийн бодлогын залгамж чанарыг эрхэмлэн ажиллах талаар тунхаглан зааж, уг баримт бичгийн нэг дэх хэсэгт Монгол Улсад уул уурхайн салбарыг хөгжүүлэх чиглэлээр хэрэгжүүлэх бодлогуудыг тодорхойлж, түүнд “эрдэс баялгийн салбарын эрх зүйн орчныг боловсронгуй болгох ...” тухай тусгасан. Үүнтэй уялдаад газрын тосны салбарын эрх зүйн орчныг боловсронгуй болгох шаардлага тавигдаж байна.
3.  УИХ-ын 2008 оны 12 дугаар тогтоолоор баталсан “Монгол Улсын мянганы хөгжлийн зорилтод суурилсан үндэсний хөгжлийн цогц бодлого”-ын 5.2.1.1. Геологи, уул уурхай, эрдэс баялаг, хүнд үйлдвэрийн хөгжлийн бодлогын нэгдүгээр үе шат (2007-2015 он)-д  “газрын тос олборлох хэмжээг нэмэгдүүлэх”, хоёрдугаар үе шат (2016-2021 он)-д “газрын тосны олборлолт, боловсруулалтын томоохон үйлдвэрийг байгуулж, дотоодын хэрэгцээг бүрэн хангаж, нефтийн бүтээгдэхүүнийг гадаад зах зээлд нийлүүлэх”, 5.2.1.2-т “газрын тосны олборлолт, боловсруулалтыг нэмэгдүүлэх,”, “газрын тосны олборлолт, боловсруулалтыг нэмэгдүүлэн нефть болон нефть бүтээгдэхүүний дотоодын хэрэгцээг бүрэн хангадаг болох”, тэрчлэн нүүрснээс газрын тосны бүтээгдэхүүн гаргадаг болох зэрэг зорилтыг дэвшүүлсэн байна.
4.  Улсын Их Хурлын 2011 оны 12 дугаар сарын 23-ны өдрийн 65 дугаар тогтоолоор баталсан “Төрөөс газрын тосны салбарт 2017 он хүртэл баримтлах бодлого”-ын баримт бичгийн 2.1.1-д “газрын тосны салбарын эрх зүйн орчныг сайжруулах”, 3.1.1-д “Газрын тосны тухай хуулийг шинэчлэн найруулах, Газрын тосны бүтээгдэхүүний тухай хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах, тэдгээрийг хэрэгжүүлэх журам, зааврыг боловсруулах, шинэчлэх” гэж заасан.

Дээр дурдсан нөхцөл шаардлага, үндэслэлд тулгуурлан үндэсний хэмжээний бодлогын баримт бичгүүдэд тавигдсан гол зорилтуудад хүрэх эрх зүй, эдийн засгийн тааламжтай нөхцлийг бий болгох ажлыг эхлүүлэх нь уг хуулийн төслийг боловсруулах үндэслэл болж байна.      

Газрын тосны тухай хуулийн төслийг шинэчлэн найруулахдаа дэлхийн улс, орнуудын хууль, эрх зүйн орчин, салбарын туршлага, сүүлийн үеийн ололт амжилт болоод Монгол Улсын эдийн засаг, газрын тосны нөөц бололцоог харгалзан боловсрууллаа.

Хуулийн төсөл батлагдсаны дараа үүсч болох нийгэм, эдийн засгийн үр дагавар:

Газрын тосны тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгын төсөл батлагдсанаар дараахь үр дагавар гарна.

Yүнд:

1. Газрын тосны салбарт төрийн байгууллагын эрх үүрэг тодорхой болж, газрын тос ашигласаны төлбөр (роялти)- болон тусгай зөвшөөрлийн төлбөрийн хувь хэмжээ, түүнийг ногдуулах, хөнгөлөх, чөлөөлөх болон тусгай зөвшөөрөл олгох, түдгэлзүүлэх, хүчингүй болгох, газрын тос эрэх, хайх, ашиглах үйл ажиллагаанд хяналт тавихтай холбоотой харилцаа боловсронгуй болно.
2.  Газрын тосны ордын ашиглалт явуулж буй аж ахуй нэгжүүдийн харилцааг нарийн тусгаагүй, ойлгомжгүй, бусад хуультай зөрчилдсөн заалтууд байхгүй болно.
3. Газрын тос, уламжлалт бус газрын тос эрэх, хайх, ашиглах тусгай зөвшөөрлийн ялгаа тодорхой болж, аж ахуйн үйл ажиллагааны тусгай зөвшөөрлийн тогтолцоо иж бүрэн хэрэгжих нөхцөл бүрдэнэ.
4. Татварын ерөнхий хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулж бүтээгдэхүүн хуваах гэрээ байгуулах үед мөрдөгдөж байсан татварын нөхцлийг хадгалсанаар хөрөнгө оруулалтын эрх зүйн таатай орчин бүрдэнэ.
5. Цөмийн энерги, ашигт малтмал, газрын тосны тусгай зөвшөөрлөөр олгогдсон талбай давхцах асуудал гарахгүй байх эрх зүйн орчин бүрдэнэ.
6. Монгол Улсад баригдах газрын тосны боловсруулах үйлдвэрийн түүхий эдийг дотоодоос хангах, улмаар газрын тосны бүтээгдэхүүний импортын хамаарлаас гарах, экспорт нэмэгдэх, гадаад валютын нөөц өсөх, ажлын байр нэмэгдэх зэрэг нийгэм, эдийн засгийн эерэг үр дагаварыг бий болгоно.
7. Уламжлалт бус газрын тосны эрх зүйн орчин тодорхой болно.
8. Газрын тос болон уламжлалт бус газрын тосны хөрөнгө оруулалт болон бизнесийн орчны өрсөлдөх чадвар олон улсын дундаж түвшнээс дээгүүр хэвээр хадгалагдана.
9. Нөөц ашигласны төлбөрийн хувь нь газрын тосонд 5-15 хувь, уламжлалт бус газрын тосонд 5-10 хувь болсон. Тусгай зөвшөөрлийн болон нөөц ашигласны төлбөрийн 10 хувийг тухайн тусгай зөвшөөрлийн талбай хамаарах сум, дүүргийн, 20 хувийг аймаг, нийслэлийн, 70 хувийг улсын төсөвт тус тус төвлөрүүлнэ.
10. Ашигт газрын тосны Засгийн газарт оногдох хувь хайгуулын болон бүтээн байгуулалтын зардлыг нөхөхөөс өмнө 50–аас доошгүй, зардлаа нөхсөний дараа 60-аас доошгүй хувь болно.
11. Гэрээлэгч ашиглалтын үед орон нутагтай байгуулах хамтын ажиллагааны гэрээнд заасаны дагуу өөрт ногдох газрын тос, уламжлалт бус газрын тосны орлогоос орон нутаг хөгжүүлэх санд төвлөрүүлж болно.

Дагалдан өөрчлөгдсөн хууль, тогтоомжууд

• Татварын ерөнхий хуульд нэмэлт оруулах тухай
• Монгол Улсын төсвийн тухай хуульд нэмэлт оруулах тухай
• Төрийн аудитын тухай хуульд нэмэлт оруулах тухай
• Аж ахуйн үйл ажиллагааны тусгай зөвшөөрлийн тухай хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах тухай
• Улсын нөөцийн тухай хуульд нэмэлт оруулах тухай
• Засгийн газрын тусгай сангийн тухай хуульд нэмэлт оруулах тухай
• Аж ахуйн нэгжийн орлогын албан татварын тухай хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах тухай
• Гаалийн тариф, гаалийн татварын тухай хуульд нэмэлт оруулах тухай,
• Нэмэгдсэн өртгийн албан татварын тухай хуульд нэмэлт оруулах тухай,
• Газрын тосны тухай хуулийг дагаж мөрдөх журмын тухай
• Газрын тосны тухай хууль хүчингүй болсонд тооцох тухай