УИХ-ын гишүүн Л.Энхболдтой ярилцлаа.

-Та бараг жил тойруулан нүүрсний хулгайн талаар ярьсан. Үүний араас идэвхтэй хөөцөлдөж байгаа хүн нь та. Засгийн газраас ажлын хэсэг гарч ажиллаад дүгнэлтээ гаргасан л даа. Энэ талаар та ч мэдээлэл хийж байсан. Хууль хяналтын байгууллагаас ямар нэгэн шийдвэр гаргасан болов уу?

-Монголын гурван сая иргэний хувьцаа эзэмшдэг Эрдэнэс Таван толгойн нүүрсний талбайгаас тодорхой хэмжээний нүүрс алдагдсан гэдэг асуудал олон нийтийн анхаарлын төвд оччихсон. Тэр утгаараа энэ асуудлыг хөндөж тавьсан. Миний хувьд хоёр зарчмын байр суурийг барьж байгаа.

Нэгдүгээрт, Монголын ард түмний өмчийг хэдэн хүн хуйвалдаж аваад буруу замаар явуулчихсан юм биш биз. Хоёрдугаарт нь нэг ноцтой гэрээ байдаг юм. Эрдэнэс Таван толгойн гүйцэтгэх захирал Д.Ариунболд, орон нутгийн Таван толгойн гүйцэтгэх захирал Р.Сэддорж гэж хоёр хүн хамтран ажиллах гэрээ байгуулаад тусгай лицензтэй талбайгаас хэтрүүлэн авсан нүүрсийг нүүрсээр нь төлнө гээд нэг заалт оруулчихсан. Энэ гэрээг харахаар тусгай лицензтэй талбайгаас олборлосон нүүрсээ эргэн төлөх юм шиг боловч нөгөө талаас нь хязгаар байхгүй болчихож байгаа юм. Тэр тусгай зөвшөөрөлтэй талбайгаас авсан нүүрсэнд орон нутгийн Таван толгой хариуцлага хүлээх ёстой юу гэдгийг нягтлах шаардлагатай. Нягтлаад үзэхээр орон нутгийн Таван толгой нүүрс авсан ямар ч санхүүгийн баримт байдаггүй.

Үүнээс үзэхэд тэр гэрээ нь хэн нэгэн хулгайчийг халхавчилсан гэрээ байна гэдэг ноцтой зүйл харагдаад байгаа л даа. Монголын ард түмний хувьцаа эзэмшдэг өмчөөс нэг ч төгрөгийн нүүрс алга болох учиргүй. Тэр тусмаа Өмнөговийн ард түмэн хэн нэгэн хулгайчийн өмнөөс хариуцлага хүлээж болохгүй. Тиймээс л би энэ нүүрсний араас хөөцөлдөж, учир начирыг нь олчих гээд яваад байгаа юм.

Засгийн газрын ажлын хэсэг дүгнэлтээ Засгийн газарт танилцуулж, тэмдэглэл гаргасан. Үүнийг хэвлэлийнхэн бүгд мэдэж байгаа. Дөнгөж өчигдөрхөн (уржигдар) аймгийн өмчийн эзэд маань хэвлэлийн бага хурал зарласан. Орон нутгийн Таван толгойн 51 хувийг нь Өмнөговийн ард түмэн эзэмшдэг. Ард түмнийг төлөөлдөг нь ИТХ байдаг тул аймгийн ИТХ-ын дарга өмчөө хамгаалж мэдээлэл хийсэн байна лээ. Өмчийг нь хэн нэгэнд мэдэгдэхгүйгээр нөхдүүд гарын үсэг зураад 60 тэрбум төгрөгийн өрөнд оруулчихсан. Тиймээс иргэдийн төлөөлөл болсон ИТХ-ынхан нь дуугарахаас өөр арга байхгүй. Тойргоос сонгогдсон гишүүний хувьд би ч гэсэн дуугарах ёстой юм.

Аймгийн ИТХ-ын даргын ярьж байгаагаас үзэхэд аймгаас захиалга өгөөд аудитаар шалгуулсан юм билээ. Тэнд аудит, энд Засгийн газрын 10 гаруй агентлаг орсон шалгалт явуулсан. Шалгалтаар маш олон зөрчил илэрсэн нөхцөл байдал тодорхой болж байгаа.

-Хууль хяналтын байгууллагын зүгээс танд ямар нэгэн тайлбар ирүүлээгүй юу?

-Хууль хяналтын байгууллагаас ямар нэгэн мэдээлэл аваагүй байна. Сангийн яамнаас тодруулахад Тагнуулын ерөнхий газар, Цагдаагийн ерөнхий газрын Эдийн засгийн гэмт хэрэгтэй тэмцэх хэлтэст шилжүүлэн эрүүгийн хэрэг үүсгээд явж байгаа юм билээ. Тэр утгаар нь хуулийнхан ажлаа хийж байгаа болов уу гэж бодож байгаа. Удахгүй намрын чуулган эхэлнэ.

Чуулган эхлэхээр эдгээр асуудлын араас явж, хууль хяналтын байгууллагынхантай уулзана. Засгийн газраас гаргасан тэмдэглэлийн дагуу холбогдох яамдууд тухайлбал, Хууль зүй, дотоод хэргийн сайдад үүрэг өгсөн гэж ойлгож байна.

-Нүүрсийг нүүрсээр төлнө гэхээр чинь бартер шахуу юм л болох гээд байна уу. Яагаад нүүрсийг нүүрсээр төлнө гэж. Нүүрс чинь дотроо сайн муу гэсэн ангилалтай биз дээ. Эргэн төлөлт огт хийгдээгүй байгаа юу?

-Төлөгдөх ямар ч үндэслэлгүй. Учир нь хэн авсан нь тодорхойгүй. Харамсалтай нь Таван толгой компанийг төлөөлөөд зурчихсан байгаа нь харамсалтай байхгүй юу. Түүнээс биш Р.Сэддорж өөрөө төлнө гээд гарын үсэг зурчихсан бол өөр хэрэг. Гэтэл иргэн Сэддорж биш Таван толгой төлнө гээд гарын үсэг зурчихсан нь асуудлын гол болчихоод байна.Нөгөө талдаа нүүрсний хязгаар, ангиллын хязгаар байхгүй байна гэдэг чинь Эрдэнэс Таван толгойгоос сайн чанарын нүүрс авчихаад муу чанартай нүүрс нийлүүлээд байгаа ч юм бил үү. Үүнийг хэн мэдэх юм.

Энэ нь араасаа ээдрээтэй олон зүйлсийг дагуулах учраас тус гэрээг хүчингүй болгоод хяналтын байгууллагуудын гаргаж ирсэн дүгнэлт дээр хэн авсан тогтоогдох ёстой. Тэгвэл Эрдэнэс Таван толгой мөнгөө авах уу, нүүрсээр нь олж авах юм уу гэдэг нь тэдний асуудал. Холбогдож болзошгүй хүн нь хэн бэ гэвэл Таван толгойн нутаг дэвсгэрээр дамжаад авсан учир дамжихад нь боломжийг олгосон хүн хэн бэ гэдэг л асуудал. Өнөөдрийн дүр зургаар харахад боломжийг олгосон хүн нь гэрээ байгуулсан хүн байх магадлал маш өндөр. Миний хувьд хаалгач тийм зориг гаргахгүй гэж бодож байгаа. Тиймээс эрх бүхий албан тушаалтан оролцсон байж болзошгүй.

Таны асуусанчлан хоёр компани хоорондоо нүүрс солилцоод байдаг хоёр төрийн компани байж болохгүй. 70 ам.долларын нүүрсийг 10 ам.доллараар солиод байвал 60 ам.долларыг нь тэд халааслаад байна гэсэн үг биз дээ. Овоолсон шороо босгочихоод нөгөө нүүрс нь энэ байна гээд суугаад байна гэсэн үг. Ийм бизнес хоёр удирдлагын түвшинд байж болохгүй. Үүнийг нь хөндлөнгийн аудит оруулж, уул уурхайнхан нь шинжлээд хоёр компани төлбөр барагдуулах гэрээ байгуулж болно. Хамгийн гол нь тийм үндэслэлтэй акт байхгүй байхад нь гэрээ байгуулсан нь өөрөө асуудал болоод байна. Гэрээ маш их хардлага дагуулж байгаа болохоор хурдан л цуцлаасай. Тэр ч утгаараа аймгийн ИТХ-ын дарга “Болохгүй бол шүүхийн байгууллагад хандаж гэрээг цуцлуулна” гэдэг зүйл ярьж байна лээ.

-Яахав, ингээд дахин гэрээ байгуулаад нүүрсээрээ төлнө үү, байна уу нэг талдаа шийдэгдлээ гэж бодъё. Гэхдээ 60 тэрбум төгрөгийн нүүрсний асуудал гэдэг бага тоо биш. Анхнаасаа хууль бус зүйл хийсэн хүмүүст хариуцлага тооцох уу?

-Гэрээнд оролцсон хоёр талын захирлууд, хуулийн хэлтсийнхэнтэйгээ гэрээг цуцлаад дахин гэрээ байгуулах ёстой. Нөгөө талаас дээд шатны байгууллагууд нь үүрэг өгч гэрээг цуцлуулах хэрэгтэй. Хоёр талын Төлөөлөн удирдах зөвлөл хуралдаад гэрээг хүчингүй болгоно. Эсвэл шүүхээр явна.

Үүнийг төлөх үндэслэл байхгүй гэдэг нь нотлогдчихлоо шүү дээ. Таван толгойд мөнгө нь орсон баримт байхгүй. Тиймээс эзэн холбогдогчийг нь өөр газраас олох ёстой болчихлоо. Эрдэнэс Таван толгой өмчөө олж авах үндсэн үүрэгтэй. Тэд чадахгүй бол хууль хяналтынхан нь ажлаа хийгээд “Энэ нөхөр авсан байна ш дээ” гэж гаргаж ирээд өгөх ёстой. Тэр нь тогтоогдвол төлбөрөө төлнө гэсэн үг.

-Урд хөрш рүү баахан хоосон машин гарсан гээд байгаа. Гэхдээ хоосон машинууд юугаа хийж урд хөрш рүү явсан байх вэ гэдэг хардлага бий. Асуудал үүнд байна уу?

-Би хууль хяналтынханд итгэл муутай байгаа. Яагаад гэхээр 2013 онд хилээр 3758 машин бүрдүүлэлтгүй, 378 мянган тонн нүүрс бүрдүүлэлтгүй гараад явчихсан байгаа юм. Үүнийг шалгаж тогтоосон ч прокурор дээр хэрэгсэхгүй болгочихсон. Хэрэгсэхгүй болголгүй цааш нь ажлыг нь гүйцэтгүүлсэн бол дахин 300 гаруй мянган тонн нүүрсний асуудал гарахгүй байсан.

Ингээд аргалаад байж болдог юм гэдэг процесс явахаараа эдийн засагтаа ч сөрөг нөлөөтэй. Хил хамгаалах ерөнхий газар 849 мянган машин, Гаалийн ерөнхий газар 814 мянган машин хилээр гарсан гээд байгаа. Зөрүү нь 35 мянган машин байгаа биз. Тавхан машинтай жолооч 440 удаа хоосон хилээр гарна гэдэг нь юу гэсэн үг вэ гээд бодохгүй юу. Амьдрал дээр ийм юм байхгүй. Ямар бензин, яасан илүүдээ гарсан зардлаар энэ машинууд хил хооронд явсан байж болох вэ. Утгагүй байгаа биз.

Энэ бүгдийг эцэслэхгүй бол хэдэн сая тонн нүүрс гарсан нь бүү мэд. 35 мянган машины нэг машин нь 80 тонн ачаатай гарлаа гэхэд 2.8 сая тонн нүүрс гарсан байгаа биз. Үүнийгээ өнөөдрийн ханш болох 70 ам.доллараар үржүүлээд үз дээ. 500 орчим тэрбум төгрөг байгаа биз. Ийм хэмжээний мөнгийг алдаад явах уу л гэдэг асуудал байгаа юм.

-Таныг Таван толгойн ТУЗ-д байсан. Ашиг сонирхлын зөрчилтэй гээд сөрөг зүйлс маш их харагдах болж. Та үнэхээр тэнд байсан юм уу?

-Нүүрсний араас хөөцөлдөж эхлээд над руу маш их сөрөг дайралтууд ирэх бослон. Миний эсрэг зогсож байгаа хүмүүс маш их мөнгөтэй. 1998 онд би ТУЗ-ын гишүүн байсан. Миний хувьд 49 хувь дотор нь 10 гаруй хувийг нь эзэмшдэг байлаа. Найз нөхдийн журмаар нөхөр “Ажнай” Д.Бат-Эрдэнийн брокерийн пүүс нааш цааш нь болгочихсон л доо.

Тэр үед Ажнай корпораци руу шилжсэн үү, хэн нэгэн рүү шилжсэн үү тэгээд явчихсан. Тухайн үед тэднийг маш сайн таньдаг байсан учраас тоолгүй өнгөрсөн. Өнөөдөр намайг Их хурлын гишүүн болохоор надтай холбох гээд байгаа болохоос миний ашиг сонирхол юу ч байхгүй. Өмнөговийн аль ч уурхайгаас ганц кг ч нүүрс авдаггүй. Би Өмнөговийн иргэддээ би уул уурхайд ямар нэгэн оролцоо байхгүй. Өмнөговь аймаг маш өндөр төсөвтэй өөрсдийгөө болгоод явдаг учраас маш их тендер зарлагддаг. Гэсэн ч би нэг ч тендерт оролцохгүй гэдгээ хэлсэн. Мөн Өмнөговьд ямар нэгэн бизнес эрхлэхгүй гэдгээ нутгийнхаа иргэдэд амласан юм. Энэ байр суурь минь хэвээрээ байгаа.

-Таван толгойд мөнгө орсон тайлан тооцоо олдохгүй үерт урссан гэж мэдэгдсэн гэл үү?

-Таван толгой транс, орон нутгийн Таван толгой хоёрын хоорондох 17 тэрбум төгрөгийг тооцоо хооронд гээд хаачихсан байна лээ. Тооцоо хооронд гэдэг нь ямар үндэслэлээр юм бэ. Бараа бүтээгдэхүүн өгсөн үү, яасан юм тэрийг нь шалгуулаа гэсэн чинь “Үерт урсчихсаан” гэсэн юм билээ. Нэг аж ахуйн нэгж Монголын төрийг ингээд шоолоод сууж байж болохгүй л дээ. Үерт явсан юм бол хэдэн оны ямар гээч үерт урсчихсан юм бэ. Тэд цаг хожиж байгаа, бусдыг мунхруулах гэсэн тактик л гэж харж байгаа.

-“Ажнай” Д.Бат-Эрдэнэ гэдэг хүн холион бантан хутгачихлаа гээд танай аймгийн ИТХ-ын дарга хэлж байна лээ...

-ИТХ-ын дарга ийм өнгө аястай зүйл ярьсан. Нөгөө талдаа Таван толгой транс компани “Ажнай” корпорацийн захирал Д.Бат-Эрдэнийн 70 хувийг нь эзэмшдэг компани тул яалт ч үгүй холбогдоод байгаа юм. Тэр компани 390 мянган тонн нүүрснийхээ эх сурвалжийг тогтоох ёстой.

-Намрын чуулган эхлэх боллоо. Мэдээж 2019 оны улсын төсвийг хэлэлцэж таарна. Мөн Хэнтий аймгийн нөхөн сонгуультай холбоотой Цэцийн шийдвэрийг хэлэлцэх байх. Өөр хэлэлцэх нэн шаардлагатай ямар хуулийн төсөл байна вэ?

-Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлт, Улс төрийн намуудын тухай хууль, Сонгуулийн тухай хууль, нөхөн сонгуулийн асуудлыг хэлэлцэнэ. Энэ удаагийн намрын чуулганаар нэн шаардлагатай гэсэн олон асуудлаа шийдээсэй гэж бодож байна. Үндсэн хуулийн Цэцийн шийдвэрийг УИХ хүлээж авах, үгүйгээ шийднэ.

УИХ-ын гишүүд гуравны хоёроороо хүлээж авбал хуралдаад товоо зарлаад явах байх. Хүлээж авахгүй гэвэл Үндсэн хуулийн Цэцийн Их суудлын хуралдаанаар хэлэлцэнэ. Хэнтий аймгийн сонгогчид төлөөлөлгүй байгаа учраас энэ асуудлыг хурдан шийдэх ёстой. Үндсэн хуулийн өөрчлөлтөө яаралтай хийгээд Улс төрийн намуудын тухай хуулиа яаралтай өөрчлөхгүй бол авлигын сүлжээ, хэл ам дагуулсан зүйлс арилахгүй. Ядаж л санхүүжилт нь шилэн болно. Улстөржилт хаана хаанаа хэрээс хэтэрсэн.

Орон нутагт болж өгвөл намгүй болгох хэрэгтэй. Тэгэхгүй бол 1000 гаруй хүнтэй сум 20 намд хуваагдаад алингаа алдаж байна. Цаашид анхан шатны удирдлагын тогтолцоог яаж шинэчлэх ёстой юм, намуудын төлөөллөөрөө сонгодог байх юм уу, ард түмнээсээ сонгоод даргаа тавьчихдаг байх юм уу. Эсвэл намгүйгээр баахан бие даагчид нэр дэвшээд хурлаа байгуулах уу гэдгийг шийдэх ёстой. Мэдээж үүнийг дагаад Сонгуулийн тухай хууль орж ирэх байх.

-Багш нар цалингаа нэмүүлэхээр ажил хаяж, жагсаал хийлээ. Манай эдийн засаг цалин нэмэх боломжтой юу. Эдийн засаг өсч байна гэх юм?

-Эдийн засаг 6.8 хувиар өслөө. Гэсэн ч сэтгэл ханамжийг бий болготол цалин, тэтгэмжийг нэмэх хараахан болоогүй. Энэ оны төгсгөлд 800 гаруй тэрбум төгрөгийн бондын өрийг төлөх ёстой. Гэх мэтчилэн өр их байгаа. Ямар ч байсан өндөр хүүний дарамт багассан. Зээлийг зээлээр солиод хугацааны хувьд уужуухан болсон байх. Нөгөө талаасаа ОУВС-гийнхан жаахан нааштай хандаж эхэлсэн.

Цалин нэмүүлэхгүй гэж байсан бол багш, соёлын үйлчилгээ, сувилагч асрагч ч гэдэг юмуу тодорхой хүмүүсийн цалин нэмэгдлээ. Хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээг 320 мянга байхаар тогтоочихлоо. Оны төгсгөлд төсвийн орлого гайгүй давж биелэх шинжтэй байна. Одоо эдийн засгаа солонгоруулах ажилд яаравчлан орох ёстой. Дан ганц уул уурхайгаас хараат явж болохгүй.

-Бензиний үнэ он гарсаар 4-5 удаа нэмэгдчихлээ. Ам.долларын ханш 2540 төгрөг болчих юм. Иргэдийн орлого нэмэгдэхгүй байхад бараа бүтээгдэхүүний үнэ нэмэгддэг. Ямар зохицуулалт шаардлагатай вэ?

-Мөнгөний бодлого барьж байгаа Монголбанк ямар байр суурьтай байгааг мэдэхгүй. Тойргоороо ажиллаж байгаад хэдхэн хоногийн өмнө ирлээ. Ам.долларын ханш хурдацтай өсч, төгрөгийн худалдан авах чадвар суларч байна.

Валютын нөөц ямар байна, интервенц хийх боломж байна уу гэдгийг олон талаас нь судалж байгаа байх. Бензиний хувьд Сангийн яам, Уул уурхай хүнд үйлдвэрийн яамнаас ажлын хэсэг гараад ажиллаж байгаа гэсэн. Бензиний үнийг барихгүй гэсэн төлөвлөгөөтэй байгаа болов уу. Учир нь Үнэ тогтворжуулах хөтөлбөр хэрэгжүүлж таарна. Ингэхээр хэдэн импортлогч нарт татаас өгсөөр байх болно. Татаас өгдөг эдийн засгаас салъя гэчихсэн байгаа.

Нефть импортлогчид алдагдалтай ажиллаж байхыг үгүйсгэхгүй. Ажлын хэсэг дүгнэлтээ гаргаад УИХ-ын гишүүдэд тараах байх. Тойрогтоо ажиллаж байхад иргэдийн зүгээс хамгийн их ярьж байгаа зүйл нь бензин шатахууны үнийн нэмэгдэл л байсан. Тиймээс үнийг хязгаарлах тал дээр ажлын хэсэг ямар нэгэн дүгнэлт гаргаж ирэх байлгүй дээ. Үүн дээр нь дүгнэлт хийж ирэх оны төсвөө хэлэлцэхгүй бол болохгүй.

Л.Энхболд: Өмнөговийн ард түмэн хэн нэгэн хулгайчийн өмнөөс хариуцлага хүлээж болохгүй