УИХ-ын гишүүн Ч.Ундрамтай ярилцлаа.

-2022 оны Монгол Улсын нэгдсэн төсөв батлагдлаа. Мэдээж сайшааж, дэмжих зүйл байгаа байх. Гэхдээ та эдийн засагч хүний хувьд дүгнэхэд шүүмжлэлтэй хандах ямар зүйл байна?

-Ийм хүнд цаг үед мэдээж их өөдрөг төсөв болсон. Бид гэрийнхээ төсвийг ингэж өөдрөгөөр төсөөлөхгүй шүү дээ. Гэр бүлийн санхүүгийн хувьд сахилга баттай байна шүү гэж төлөвлөнө. Жишээ нь, хүнсний хомсдол бий болно гэвэл нэн хэрэгтэй хүнсээ нөөцөлнө гэдэг байдлаар хандана. Ийм л хандлагаар улс орондоо ч хандах ёстой. Манай улсын төсвийн гол орлогыг бүрдүүлдэг түүхий эдийн үнэ дэлхийд өндөр байгаа учраас өөдрөгөөр төсөөлсөн. Гол асуудал нь бид түүхий эдээ заавал урагшаа экспортолж байж л орлоготойгоо золгодог. Гэтэл өнөөдөр орлогын эх үүсвэрээ экспортолж чадахгүй хил, боомт гацчихаад байна.

Бид урд хөрштэйгөө төмөр замаар ганцхан, авто замаар гуравхан боомтоор харьцаж байна. Цар тахлын улмаас авто замын тээвэр их асуудалтай байна. Хэрвээ бид анх төмөр замын нарийн, өргөн царигийн асуудал яригдаж байх үед танктай орж ирээд алчихна гэдэг хандлагаар хандалгүй төмөр замаа холбочихсон бол нөхцөл байдал өнөөдөр арай өөр байх байсан. Өөрөөр хэлбэл, нэг боомтоор бус гурван боомтоор төмөр замаа холбочихсон байх байсан. Ингэсэн бол цар тахлаас болоод ачаа бараагаа төмөр замаар наашаа цаашаа тээвэрлэж, ачааны бөөгнөрөл, гацаагүй байх боломж байлаа. Тэр үед өргөн царигаа сонгосон. Уг нь өргөн цариг нь хятадын төмөр замтай нийлж ачаа барааны терминал үүсгэх ёстой. Гэтэл манай цариг зөрчихсөн. Терминал хэрэгтэй болж байх жишээний.

Бид одоо терминалаа хурдтай барьчихаад ирэх жил 30 гаруй сая тонн нүүрсээ экспортолчихвол орлогодоо толгой өвдөх нь багасна. Уг нь хятадын талын барьсан хоёр төмөр зам Шивээхүрэн, Гашуунсухайт боомтод тулаад ирчихсэн байгаа. Монгол-БНХАУ хоорондын төрийн өндөрлөгийн түвшинд дөрвөн газраар төмөр зам огтлолцуулахаар тохиролцож хятадын тал ажлаа хийчихсэн байгаа юм. Гэтэл манайх юу ч хийгээгүй шахуу л сууж байна. Одоо биднээс шалтгаалах зүйл нь хятадын талаас ирчихсэн байгаа төмөр замыг Монголын хил рүү оруулж, тэндээ терминалаа барих хэрэгтэй байна. Тэгвэл манай хил терминал хүртэл машинаар зөөгөөд воган хүртэл нь ачаад явуулчихна. Энэ бол хурдан гарц гэж харж байгаа. Эдгээрийг хийчихвэл орлого бүрдэх магадлал нь өндөр болно гэж харж байна.

Мөн хоёр яам, дөрвөн агентлаг нэмэгдсэн. Төрийн алба улам л данхайсан, ерөөсөө хасагдсан юм алга.

-Улсын төсөв батлагдахад гишүүн бүр өөрийн тойрог руугаа хөрөнгө татдаг нь нууц биш болсон. Танай тойрогт хичнээн төгрөгийн төсөв хуваарилагдав. Тойргийн хөрөнгө оруулалтаас та ямар асуудалд гол анхаарлаа хандуулж төсөвт суулгуулав?

-Ирэх оны төсвөөс манай тойрогт 55 төсөл, арга хэмжээ санхүүжүүлэх санхүүжилт батлагдсан. Миний хамгийн гол анхаарах зүйл Сэлэнгэ аймгийн эдийн засгийн байдал маш чухал гэж үзсэн. Иргэдийн аж амьдрал сайжирч байж боловсрол, нийгэм гээд дараагийн асуудалдаа анхаардаг учраас эдийн засгийн салбар их чухал. Манай аймгийн онцлог нь хойд хилтэй хил залгаа. Хойноос гадаадын иргэд орж ирэх, Монголоос тийшээ очиж арилжаа наймаа их хийдэг онцлогтой.

Цар тахлаас шалтгаалж хоёр улсын хооронд арилжаа наймаа хийдэг хүмүүсийн орлого сүүлийн хоёр жилд эрс багассан. Тиймээс Алтанбулаг сумыг жишиг сум болгох чиглэлд их анхаарч байгаа. Энэ саналыг энэ Засгийн газар байгуулагдаад удаагүй байхад Ц.Нямдорж сайдад орж танилцуулсан. Жишиг сум гэдэг нь ямар учиртай юм бэ гэж зарим хүмүүс асуудаг. Дэд бүтэц нь шийдэгдчихсэн сумыг л жишиг сум гэж хэлээд байгаа юм. Цэвэр, бохирын ус, цахилгаан, дулаан, зам нь шийдэгдчихсэн газарт иргэд, аж ахуй нэгжүүд үйлчилгээний газрууд нээж үйл ажиллагаа явуулах боломжтой болно. Энэ бол нэг талаасаа иргэдийн орлого нэмэгдэх нөгөө талаас гаднаас ирсэн зочид, жуулчид тавтай тухтай үйлчлүүлэх боломж бүрдэж байна гэсэн үг.

Дэд бүтцийг иргэд, жижиг дунд бизнес эрхлэгчид хийж чадахгүй. Энэ бол улсын бодлогоор хийх ёстой ажил. Иймээс л Алтанбулаг боомтыг дэд бүтцийн хүрээнд жишиг сум болгоод өгөөч гэсэн саналыг хэлсэн. Жишиг сумын төсөл өмнө нь Дорнодын Халхгол, Ховдын Булган суманд хэрэгжсэн юм билээ. Энэ төсөл хэрэгжиж шинэчлэгдэж байгаа сумууд ч хэд, хэдэн аймгуудад байна. Жишиг сум болохын тулд эхлээд зураг төслийг нь хийх ёстой юм билээ. Учир нь өмнөх сумдын зураг төслөөр хийх гэхээр сум бүр өөрийн гэсэн онцлогтой, нөхцөл байдал өөр байгаагаас болоод болохгүй байгаа юм. Тиймээс дэд бүтцийнх нь зураг төслийг хийхэд эхний ээлжид дөрвөн тэрбум төгрөг шаардлагатай болдог юм байна. Энэ санхүүжилтийг Засгийн газраас дэмжсэн. Үүнээс гадна Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнэ Алтанбулаг суманд ажиллахдаа жишиг сум болгоно гэж амласан.

Хоёрдугаарт, Алтанбулаг чөлөөт бүс байгуулагдчихсан. Хашаан дотор нь архи, тамхи, чихэр зардаг гурав, дөрөвхөн дэлгүүр л байгаа юм. Шадар сайдын зүгээс ч үүнийг чөлөөт бүс гэдэг утгаар нь хөгжүүлмээр байна гэж чухалчилж үзэж байгаа учраас чөлөөт бүсийг хөгжүүлэх хүрээнд 16 тэрбум төгрөг төсвөөс тавьсан. Үүний нэг тэрбум төгрөг нь ирэх жилийн төсөвт суусан. Энэ нь зураг төсөв, бэлтгэл ажилд зориулагдана. Үүний дараа жил үлдсэн хөрөнгө оруулалт хийгдэх юм билээ. Энэ хоёр төсөл, арга хэмжээ их чухал байлаа. Үүнээс гадна хийн хоолой барих хэлэлцээр хийж байгаа шүү дээ. Үүний эхний трасс нь батлагдчихсан.

Баруун Сибириэс Алтанбулагаар орж ирээд Алтанбулагийн чөлөөт бүсээр дамжиж Сэлэнгэ аймгийн төв, Шаамар сум гэх мэтээр дайраад Дархан-Уул аймаг, Хөшигийн хөндийн чөлөөт бүс, Замын-Үүдийн чөлөөт бүс хүртэл явах трасс батлагдсан юм билээ. Зураг төсөв нь хийгдэж байгаа. Ирэх оны нэгдүгээр улиралд бэлэн болно гэж төлөвлөж байгаа юм байна. Монгол Улсын төрийн тэргүүн удахгүй ОХУ-д хийх айлчлалаараа энэ асуудлыг эцэслэх байх гэж бодож байна. Хийн хоолойг дагаж ажлын байр олноор бий болох юм билээ. Мөн газ дээр суурилж үйлдвэрлэл явуулахад илүү хямд өртөгтэй болох юм билээ. Тиймээс энэ бол Сэлэнгэ аймгийн хувьд их том боломж гэж харж байгаа. Тэр дундаа хийн хоолой баригдах зам дагуу нутгуудад. Тиймээс боомтоо хөгжүүлэх ёстой болж байгаа юм.

-Таны үргэлж анхаарлаа хандуулж, дуугардаг салбар бол боловсролын салбар. Энэ чиглэлд ямар хөрөнгө оруулалт тусгуулсан бэ?

-Сургууль бүрийг физикийн салбарын хэрэглэгдэхүүнтэй болгохоор 800 сая төгрөг төсөвт суулгуулсан. 2021 оны төсөвт би сургууль бүрт биологийн лабораторитой болъё гэж тусгуулсан. Сэлэнгэ аймагт 43 ерөнхий боловсролын сургууль байдаг. Гуравт нь өмнө нь төслөөр хийгдчихсэн байсан. Тиймээс 40 сургуулийг биологийн шинэ лоборатиортой болгох төсвийг суулгуулж өгсөн. Аймгийн боловсролын газар тендерээ зарлаж худалдан авалтаа хийж сургуулиудад гардуулж өгөхдөө намайг урьсан. Тэгэхэд биологийн багш нар “Бид хичээлээ заахад лабораторийн орчин хангалтгүй байсан. Анагаахын их сургуулиудад байдаг лаборатори байна” гэж хэлсэн. Мэдээж байгалийн шинжлэх ухааны хичээл ганцхан биологи биш учраас энэ жилдээ физикийг оруулъя гээд оруулсан. Ирэх жил боловсролын газрынхан тендерээ зарлаж худалдан авалтаа хийнэ гэсэн үг.

Ард түмний төлөөллийн хувьд би ганцхан Сэлэнгэ аймгийг гээд баймааргүй л байгаа юм. Боловсрол, соёл, шинжлэх ухаан, спортын байнгын хорооны хурлаар төсөв хэлэлцэгдэж байх үед “Байгалийн ухааны хичээл зааж байгаа ахлах сургуультай сургуулиудын 60-80 хувь нь байгалийн ухааны лобаритортой байна. Үлдсэн 40-60 хувь нь лобариторгүй байна” гэдгийг Боловсрол, шинжлэх ухааны сайдад хэлсэн. Өөрөөр хэлбэл, зарим сургуулиуд нь биологийн лобарторитой мөртлөө хими, физикийн лабораторигүй ч гэдэг юмуу аль нэг лаборатори нь байхгүй байна гэсэн үг. Ийм байна энэ асуудлыг яах вэ гэж асуусан. Тодорхой хариулт авч чадаагүй. Бид тэгш хүртээмжтэй боловсрол гэж яриад байгаа учраас аль сургуульд аль лаборатори нь байхгүй байна түүнийг нь шийднэ гэж хэлсэн. Үүнийг би хангалттай гэж үзэхгүй байгаа.

-Бидэнд суурь шинжлэх ухаан яагаад чухал талаар ярихгүй юу. Бид өнөөдөр суурь шинжлэх ухаанаа орхигдуулж, анхаарахгүй байна шүү дээ?

-Тойргийн иргэд үүнийг зарим нь ойлгохгүй байсан. Чи дандаа боловсрол гээд амьдралаас тасархай юм яриад байна гэдэг. Гэтэл бидний үр хүүхдүүд маш сайн боловсрол эзэмшиж байж улс орныг авч явна шүү дээ. Ирээдүйд иноваци бий болгож, шинэ технологи бүтээнэ. Тэр нь үйлдвэрлэлд нэвтэрнэ. Эдийн засгаа тэлнэ гэх мэтчилэн. Тиймээс одооноос эхлэх ёстой. Түүнээс 30, 40 нас хүрсэн хойно нь “Халамж хүртээд байлгүй хөдөлмөрлө” гэхэд хэтэрхий оройтчихсон байдаг байхгүй юу.

Нөгөө талаас суурь шинжлэх ухааныг амьдралаас тасархай, хол гэж ойлгох ч хэсэг байдаг. Гэтэл бидний эргэн тойрны бүх зүйл шинжлэх ухаан. Бид өөрсдөө органик химийн нэгдэл байхгүй юу. Суурь шинжлэх ухааны мэдлэг сайн бол логик сэтгэлгээ сайн хөгждөг. Логик сэтгэлгээ сайн байна гэдэг нь аливаа асуудалд логиктой хандана гэсэн үг шүү дээ. Химийн суурь ойлголттой хүн идэж хэрэглэж байгаа зүйлийнхээ орц найрлагыг нь уншаад юу хэрэглэж байгаагаа таниад мэдчихдэг. Мэдэхгүйгээ судалдаг, ойлгодог болно. Бид дандаа л химийн бүтээгдэхүүн хэрэглэж байгаа шүү дээ. Мөн бид дандаа л физик үзэгдлийн дунд байна. Компьютер асаалаа гэхэд цаана нь физик электроник явж байна гэх мэт. Тэгэхээр эргэн тойрондоо юу болоод байгааг мэддэг болж байгаа юм. Хоёрдугаарт, суурь байгалийн шинжлэх ухаандаа сайн хүмүүс илүү техникийн чадамж сайтай байдаг.

Бүр цаашилбал, Монгол Улс гэлтгүй дэлхий даяараа өнөөдөр интернетийн хэрэглээнээс хамааралтай байна. Гэтэл манайх хиймэл дагуулгүй улс. Бид ОХУ-аас шилэн кабелаар интернетэд холбогддог. Цаг уурынхаа мэдээг гэхэд л ОХУ-аас авч байна. Ямар нэгэн байдлаар шилэн кабел тасрахад манай улс дэлхийгээс холбоо тасарна. Тиймээс суурь шинжлэх ухааныг хөгжүүлж байж хиймэл дагуул хөөргөх ч гэдэг юмуу, инноваци, инженерчлэлийг бий болгоно. Бүр байг гэхэд улсын хаана нь гал түймэр гараад байна, хаана нь ойн өвчлөл бий болоод байна, цаг уурын нөхцөл байдлаа өөрсдөө мэддэг болно. Байгалийн шинжлэх ухааны суурь ойлголт сайтай малчид л гэхэд цаг агаараа уншдаг болж байж өдөр тутмынхаа амьдралд хэрэглэдэг болно. Шинжлэх ухааны мэдэгдэхүүнгүй бол бид бурханд залбирч найдахаас өөр аргагүй шүү дээ. Үүгээр би шашныг үгүйсгэж байгаа юм биш шүү.

Маш сайн газар тариалангийн компаниуд хөрсний чийгшил, үржил шим ямар байгааг лобаротиар шинжлээд түүндээ тохирсон бордоог захиалж, хийж ургац сайн авчихаад байна. Гэтэл шинжлэх ухааны үндэслэлгүй хүмүүс бурханд найдаж залбирахаас өөр арга хэмжээ авахгүй байна шүү дээ. Тиймээс бүх зүйлээ судалгаа тооцоололттой хийж эрсдэлээ буруулна. Илүү бүтээмжтэй ажиллана гэсэн үг.

-Манайд байгалийн шинжлэх ухааныг хаячихсан учраас ерөнхий боловсролын сургуулиа төгсөж байгаа хүүхдүүдийн дийлэнх нь нийгэм хүмүүнлэгийн мэргэжил сонгоод байгаа?

-"Алсын хараа-2050”-д боловсролынхоо зорилгыг томьёолж оруулсан. Ерөнхий агуулга нь дэлхийд өрсөлдөх чадвартай Монгол хүн бэлдэнэ гэж байгаа юм. Дэлхийд юугаар өрсөлдөх вэ гэхээр эх хэлээрээ өрсөлдөхгүй мэдээж. Байгалийн шинжлэх ухаанаар өрсөлдөнө. Биотехнологи, химийн технологич, нанотехнологи зэрэг суурь шинжлэх ухаан дээр суурилсан мэргэжлүүд өнөөдөр хамгийн өндөр цалин авч байна. Лабораториуд ч өөрсдөө мөнгө хаяж авч байна. физикчид, химичдийн эрэлт их, цалин ч өндөр байдаг. Үүнийгээ дагаад ийм чиглэлээр их сургуульд сурч байгаа хүүхдүүдэд хамгийн их тэтгэлэг өгч байгаа. Олон улсын сургуулийн жишиг ийм байгаа. тэгэхээр дэлхийд өрсөлдөх чадвартай гэдэг нь тэнд шаардагдах бүх мэдлэгийг эзэмшсэн хүн байна гэж ойлгож болно.

Ч.Ундрам: ОХУ-аас холбогддог шилэн кабель тасарвал дэлхийгээс манай улс тусгаарлагдах аюултай