УИХ-ын дэд дарга С.Одонтуяатай цаг үеийн асуудлаар ярилцлаа.

-УИХ-ын Хүний эрхийн дэд хороог хуралдуулах хүсэлт хүргүүллээ. Ямар учраас уг хороог хуралдуулах хүсэлт хүргүүлэв?

-Сүүлийн үед шүүхээр шийдвэрлэгдсэн, эрүүгийн, зөрчлийн хэргүүдийг хянан шийдвэрлэх үйл ажиллагаанд хүний эрх, эрх чөлөөг зөрчсөн хуулиар тодорхой заасан эрхийг хангахгүй, хэрэг хянан шийдвэрлэх хуулийг ялгавартай хэрэглэж байгаа тухай гомдол иргэдээс ихээр ирж байна. Мөн сошиалд ч тавигдаж байна. Үүнтэй холбоотойгоор үг хэлж, үзэл бодлоо илэрхийлсэн иргэдэд ял оноох, үндсэн эрхийг нь зөрчих, хуулийн тодорхой үндэслэлгүйгээр зүйл заалтыг хүндрүүлэх гэх мэт хууль бусаар шийдвэрлэж байгаа тохиолдлыг яаралтай таслан зогсоох ёстой. Энэ шаардлагаар Хүний эрхийн дэд хороог хуралдуулах хүсэлтийг Н.Ганибал гишүүний хамтаар өгсөн.

-Өнгөрсөн чуулганаар ХЭҮК-ын тайлан мэдээллийг сонссон. Тус комиссоос гарсан тайланд хүнийг эрүүдэн шүүх, хүчээр ял тулгах, шүүхийн шийдвэргүйгээр хорих зэрэг хүний эрхийн ноцтой асуудлууд нэмэгдсэн хандлагатай байсан. Та энэ асуудлыг Их хурлын гишүүний хувьд юу гэж үзэж байна вэ?

-Энэ тайланг анхааралтай сонслоо. Мөн өнгөрсөн онд Хууль зүй, дотоод хэргийн сайд Х.Нямбаатарт НҮБ-ын Дур зоргоороо саатуулах асуудал хариуцсан Ажлын хэсгийн дүгнэлтэд 2020 онд баривчлах ажиллагааны 99.3 хувь 2021 онд 98.3 хувь нь шүүхийн шийдвэргүйгээр хийгдсэн зэрэг ноцтой дүгнэлтийг тодруулах асуулт хүргүүлсэн байсан. Үүнийхээ хариуг УИХ-ын чуулган дээр сонссон, мөн Улсын ерөнхий прокурорын газраас ч тайлбар авсан.

Тиймээс би хүний эрх, үг хэлэх, үзэл бодлоо илэрхийлэх, үндсэн хуулиар олгогдсон эрх зэргийг зөрчигдөхгүй байх тал дээр анхаарч ажиллаж байна. ЦАУЗБУК-ын даргын хувьд өнгөрсөн зуунд болсон аймшигт хэлмэгдүүлэлтийг санхүүгийн хувьд нөхөн олгож, цагаатгасаар байна. Мөн орчин үеийн хэлмэгдэлт гаргахгүй байх тал дээр бид маш нарийн анхааралтай хандах ёстой.

-Монголд үзэл бодлоо илэрхийлсэнийхээ төлөө шоронд хоригдож буй залуучууд цөөнгүй байна. Нийгэмд сайн муугаараа хэлүүлдэг ч байнга ардчиллын төлөө дуугардаг хүмүүсийг хорьчихдог. Тухайлбал Д.Монголхүү, Э.Одбаяр, Д.Мөнх-Эрдэнэ гэх мэт... Үзэл бодлоо илэрхийлснийхээ төлөө шорон цагдаа болдог асуудлыг бид яаж зохицуулах ёстой вэ?

-Яагаад залуучууд талбай дээр үгээ хэлсний төлөө цахим гав зүүгээд, хорьж цагдаад байгааг би ч ойлгохгүй байна. Цаашлаад төрийн албан хаагч лайк дарахад л араас нь дарга нь дарамталдаг систем рүү орж болохгүй ээ. Энэ чинь л хэлмэгдүүлэлт рүү аваачдаг юм аа гэж би олон удаа дуугарч сануулсаар байгаа. Цагдан хорих, таслан сэргийлэх арга хэмжээ хэрэглэх нийтлэг журам тухайн харилцааг бүрэн зохицуулж чадахгүй байгаа нь хүний эрхийг зөрчих нэг нөхцөл гэж би үзэж байна. Өчнөөн сар хорьчихоод ганцхан удаа байцаалт авдаг, шүүх хурал нь болохгүй хойшилдог. Энэ асуудлыг яаралтай шийдвэрлэх хамгийн чухал зохицуулалт нь Хүний эрх, эрх чөлөөг хамгаалсан эрх зүйн шинэчлэлийг хийж хүний эрхийг хамгаалах хуулиудыг яаралтай хэлэлцэж батлах юм.

-Ардын нам залуучуудаа дарга болгодог, ардчилсан намын залуучууд шоронд явдаг гэх зүйлийг нийгэмд ярьж байна. Хоригдсон, хэл аманд орсон залуучуудыг харахад дандаа танай намын гишүүд байх юм. Сөрөг хүчин энэ тухай хүчтэй дуугарч залуучуудаа шоронгоос гаргахгүй юм уу?

-Ардын хувьсгалаас Ардчилсан хувьсгал ялах хүртэл явагдсан хэлмэгдүүлэлтийн хор уршиг одоо ч арилалгүй үргэлжилсээр байна. Хэлмэгдүүлэлт нь зөвхөн цагдан хорих, амь насыг нь хороохоос гадна үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх, гарал үүслээсээ болж хэлмэгдүүлэн гадуурхагдах явдал их байсныг түүхийн баримт нотолдог. Үүнтэй адил Ардчилсан намаар овоглосон ардчилсан үзэлтэй залуучуудыг үгээ хэлж үзэл бодлоо илэрхийлснийх нь төлөө хорьдог боллоо.

Өмнө нь Сүхбаатарын талбайд үг хэлж, үзэл бодлоо илэрхийлснийхээ төлөө ингэж их шийтгүүлж байгаагүй. ХЭҮК-оос судалгаа хийхэд 864 кейсээс 73 хувь нь шүүхийн хяналтад орохгүйгээр баривчлагдсан байна. Хэлмэгдсэн хүний сэтгэл санааны хохирлыг хэзээ ч нөхөж чаддаггүй шүү гэдгийг л дахин дахин хэлье. Үүнд Ардчилсан намын бүлэг удаа дараа шаардлага тавьж дуугарч байгаа ч дорвитой шийдэлд хүрч чадахгүй байна.

-Улс төрийн намын тухай болоод Сонгуулийн хуулийг хэлэлцэж байна. Таны хувьд эдгээр хуулиудын төсөлтэй санал нэгдэж байгаа болон дэмжихгүй ямар зүйл заалтууд байгаа вэ?

-Би энэ хуулиудыг хэлэлцэж шинэчлэх цаг нь болсон гэдэгт санал нийлж дэмжиж байгаа. Сонгуулийн тогтолцоог өөрчлөх цаг болсон. Үүсээд буй хямралын суурь нь сонгуулийн мажоритар тогтолцоо юм. Сонгуулийн холимог систем нь парламентын сонгодог ардчиллыг бий болгож байдаг. Юун түрүүнд улс төрийн намыг төлөвшүүлж, үзэл баримтлалтай, хөгжлийн бодлоготой байхыг шаардсан хууль тогтоомжтой реформын шинжтэй өөрчлөлтүүдийг хийж байж л улс орон хөгжинө. Одоогийн мөрдөгдөж байгаа хуульд сонгуулийн жил бэлэг тарааж болохгүй гээд заачихсан байдаг. Үүнийг

УИХ-д сонгогдсон аливаа этгээд сонгогдсон хугацааны турш өөрөө болон бусдаар дамжуулж иргэдэд мөнгө, эд зүйл тараахыг хориглох заалтыг тусгах нь зүйтэй. Мөн УИХ-д нэр дэвшихээр горилогчдыг бэлэг тараахыг хориглох хэрэгтэй. Хууль тогтоогчид тэтгэврийн хүмүүст бэлэг сэлт, гурил будаа тараахын оронд тэтгэврийг нь амьдралд хүрэлцээтэй болгох, ажилгүйдлийг бууруулах, айл өрхийн орлогыг нэмэгдүүлэх хууль санаачилж батлуулах гол ажилдаа анхаарах ёстой гэж би хувьдаа үздэг дээ.

-Мэдээж эмэгтэйчүүд квотын асуудлыг хөндөж байна. Таны хувьд парламентад хичнээн эмэгтэй гишүүн орж ажиллах ёстой гэж боддог вэ. Ирэх сонгуулиар эмэгтэй гишүүдийн квот нэмэгдэх хандлага байна уу?

-Жендерийн тэнцвэртэй байдлыг хангах асуудлын хүрээнд сонгуулийн хуулийн төсөлд эмэгтэйчүүдийн квотыг 30 хувь гэж босго тогтоосон байсан. Энэ бол маш чамлалттай тоо, хангалттай хэмжээ биш юм. Эмэгтэйчүүд маань улс төрд илүү орж ирээсэй, оролцоосой, илүү шударга байгаасай, илүү хяналт тавиасай. Учир нь ард иргэдийн амьдрал өдрөөс өдөрт доройтож, эмэгтэйчүүд, хүүхдийн эрх зөрчигдөж хүчирхийлэл, авлига хээл хахуулийн асуудал буурахгүй байна.

Хамгийн сүүлд гэхэд бид Хөгжлийн банкны асуудлыг харлаа. Энэ бүхнийг үгүй хийх үндэс нь улс төр болон шийдвэр гаргах түвшинд эмэгтэйчүүд олноор очиж байж хамтдаа асуудлыг шийднэ. Сонгуулийн тогтолцоонд аль нэг хүйсийн квотыг хангалттай нэмэгдүүлж байж парламент дахь эмэгтэйчүүдийн суудал нэмэгдэнэ. Мөн намуудын жендерийн мэдрэмжтэй байдал эмэгтэйчүүдэд ээлтэй ажиллах эсэхэд чухал нөлөөлнө байх. Нөгөө талаар эмэгтэйчүүд улс төрд ороход төсөв санхүүгийн асар том ханатай тулж байгаа учир сонгуулийн үеэр тараадаг тараах материал, самбар зэрэгт зарцуулдаг тэр их мөнгө төсөв гаргадаг байдлыг зогсоох нь зүйтэй юм.

-УИХ-ын дэд даргын хувьд танай парламент ҮХНӨ-ийг хийж чадах уу. Засгийн газраас оржирсэн төслийг хэлэлцэх үү. Гишүүдийн тоог нэмэх шаардлагатай юу?

-Энэ асуудлыг ҮБХ-ны хурлаар хэлэлцэнэ. Үүний дараа өнөөдрийн АН-ын бүлгийн хурлаар хэлэлцэн шийдвэр гаргаж Засгийн газарт саналаа хүргүүлнэ.

С.Одонтуяа: Цагдан хорих, таслан сэргийлэх арга хэмжээ хэрэглэх нийтлэг журам тухайн харилцааг бүрэн зохицуулж чадахгүй байна