УИХ-ын гишүүн Т.Энхтүвшинтэй ярилцлаа.

-Та Дорноговиос сонгогдсон гишүүн. Хил боомтын асуудалд анхаарч байна уу. Ер нь хил гаалийн асуудал хэзээ шийдэгдэх вэ?

-Манай улсын импортын ачаа барааны 80 хувь нь Замын-Үүд боомтоор орж ирдэг. Тодруулж хэлбэл, барилгын материал, тоног төхөөрөмж, өргөн хэрэглээний бараа бүтээгдэхүүн зэргээр улсын нийт импортын барааны 80 хувь нь зөвхөн Замын-Үүдээр ирж байна. Одоогоор Монголоос төмөр замаар гарч байгаа экспортын ачаа эргэлт бүрэн зогссон. Харин БНХАУ-аас төмөр замаар импортын бараа бүтээгдэхүүн орж ирж байгаа. 2019 онд барьж байгуулсан нарийн царигаар чингэлэг тээвэр хийж байгаа. Эрээн, Замын-Үүдэд үүссэн асуудал өвлийн олимп, цар тахал мөн удахгүй болох коммунист намынх нь том хурал зэрэгтэй холбоотойгоор экспортын ачаа эргэлт бүрэн зогсчихоод байна.

Иймээс Замын-Үүд боомтоор гарч байсан нүүрс, төмрийн хүдэр, зэсийн баяжмалууд экспортлогдож байна. Хоёрдугаарт, автомашинаар гаргадаг байсан барилгын материал, өргөн хэрэглээний бараа материалууд ч экспортлогдохгүй байна. Миний сүүлд авсан мэдээллээр, ойрын хугацаанд импортын ачаа эргэлтийг чингэлэг тээврээр гаргаж эхлэх цаашлаад хил нээнэ гэж ярьж байгаа юм байна.

Хэрвээ хил нээгдчихвэл чингэлэг тээврээр бид бараа бүтээгдэхүүнээ татах боломж гарах нь. Бидэнд нэг анхаарах зүйл байна. Ес, арав, арваннэгдүгээр сард ковидын нөхцөл байдал манай улсад ихээхэн хүндэрснээс болж Хятадын тал хилээ хаасан. Тиймээс аль болохоор цар тахлын эсрэг арга хэмжээг сайн авч, зохион байгуулалтадаа анхаарах шаардлагатай. Тэр дундаа Замын-Үүдийг ногоон бүс болгох хэрэгтэй байна.

-Уг нь аль зунаас хойш л ногоон бүс болгохоор шат дараалсан арга хэмжээ авч хэрэгжүүлж байгаа шүү дээ?

-Тийм. Ногоон бүс болгох чиглэлд олон ажил хийсэн. Харамсалтай нь халдварын тоо буурахгүй л байна. Гурав дахь тунгаа хийгээд нэг хэсэг багаслаа. Гэхдээ омикрон гээд шинэ хувилбар гарчихлаа

Шинэ жилээс хойш ковидын тохиолдол нэмэгдэж байна. Өнөөдөр гэхэд улсын хэмжээнд 500 гаруй тохиолдол бүртгэгдлээ гэж мэдээлж байна. Хэрвээ хилээ нээчихвэл хараа хяналтаа чангатгах, аюулгүй байдлаа хангах, ариутгал, тусгаарлах ажлуудыг маш сайн зохион байгуулах ёстой. Хилээ нээсэн ч гэсэн коронавирусийн халдварын тохиолдол энэ хэвээр буурахгүй байвал дахиад л хаачихна шүү дээ.

Хил гааль нээлттэй байх эсэх нь биднээс бүрэн хамаарч байна. Иргэд, төрийн албан хаагчид хариуцлагатай байх ёстой байна. Иргэд өөрсдөө хариуцлагатай байж л хил гаалийн асуудал чөлөөтэй болно. Дахин нэг тохиолдол илэрвэл хилээ дахиад олон хоногоор хаалгана. Олимп гэхгүйгээр ямартаа ч импортын ачаа эргэлтийг ойрын хугацаанд нээх юм байна гэсэн мэдээлэл байна.

-Экспортынхоо бараа бүтээгдэхүүнийг гаргах чиглэлд урд хөрштэйгөө хэрхэн ойлголцож яаж гаргах вэ. Одоо бол Хангимандал, Гашуунсухайтын боомтоороо гаргаж байна. Тэр маш чамлалттай байна шүү дээ. Баталсан төсвөө бүрдүүлэх чадах эсэх гээд асуудал бишдэх нь?

-Алтанбулаг, Замын-Үүдийн боомт бол олон улсын зэрэглэлтэй боомт. Бусад нь энгийн зэрэглэлтэй. Олон улсын зэрэглэлтэй боомтод хараа хяналт, тавих дэг журам, шаардлага нь хатуу байдаг. Замын-Үүдийн боомтоор ганц Монголын бараа бүтээгдэхүүн гараагүй шүү дээ. Ази-Европыг холбосон зам учраас Европын холбооны транзит тээвэр, олон улсын бараа дамжин өнгөрдөг учраас бид өөрсдөөс шалтгаалах зүйлүүдийг сайн хийх хэрэгтэй. Коронавирусийн тохиолдлыг Замын-Үүдэд сайн хязгаарлаж чадвал хил цаашид чөлөөтэй нээгдэнэ.

-Цар тахлаас урьдчилан сэргийлэх арга хэмжээ буюу Замын-Үүдийг ногоон бүс болгохыг багагүй хугацаанд ярьж байна. Гэвч авч хэрэгжүүлэх арга хэмжээ нь үр дүнгүй, тооцоо судалгаа нь төдийлөн үр дүнгүй байгааг юу гэж харж байна. Тэнд ажиллаж байгаа хүмүүсийн зохион байгуулалт нь дутаад байна уу төрөөс гаргах бодлого шийдвэр дутаад байна уу?

-Хариуцлагын асуудал гэж бодож байна. Монгол Улсын Засгийн газар их сайн ажилласан шүү дээ. Дэлхийн улс орнууд вакцинаа татаж аваагүй байхад манайх татаад авчихсан. Иргэдээ хоёр, гурав дахь тундаа хамруулаад явж байна. Хамгийн гол нь нэгдүгээрт ажил хийж байгаа доод шатны хүмүүсийн хариуцлагагүй байдал байна. Хоёрдугаарт, иргэд вакциндаа идэвхтэй хамрагдахгүй байна. Замын-Үүдийг ногоон бүс болгох гээд дэглэм тогтоочихоод байхад нууцаар орох ч гэдэг юмуу янз бүрийн байдлаар нэвтэрснээс өвчин дэгдсээр байна. Ер нь ганцхан Замын-Үүд гэлтгүй улс даяараа цар тахалтай тэмцэж байж хил гааль нээгдэнэ. Ялангуяа Замын-Үүд онцгой бүс. Тэнд ариутгал, халдваргүйжилт хэрхэн хийж, цар тахлын ямар дэглэм баримталж тэнд ямар дэглэм алдагдаж байгаа зэрэг асуудал тэдний нүдэн дээр ил байдаг зүйл. Тэнд зүүн аймгийг хариуцсан БНХАУ-ын Консул байдаг.

Засгийн газраас олон зүйл хийсэн. УИХ-аас Ковидын тухай хуулийг баталсан. Саяхан энэ хуулийг зургаан сарын хугацаагаар сунгалаа. Энэ бол цар тахалд анхаарлаа хандуулж, арга хэмжээгээ үргэлжлүүлж хэрэгжүүлье гэж байгаа юм. Түрүүний миний ярьсанчлан иргэд их хариуцлагагүй байна. Замын-Үүдээс ачаа татаад ирдэг, энд ачаагаа буулгачихаад ковидын шинжилгээ хийлгээд явах ёстой байтал шинжилгээний бичгийг худалдаж аваад, цар тахлыг нэмэгдүүлэх эрсдэл үүсгэдэг. Ийм байдлаас болж нөхцөл байдал хүндэрсэн.

-Одоо нөхцөл байдал амаргүй байна. Цаашид шийдэгдэхгүй бол манайд ямар эрсдэл үүснэ гэж та харж байна?

-Замын-Үүд Гашуунсухайт бол өөр боомтууд. Гашуунсухайтын боомт манайх экспортын бараа бүтээгдэхүүн буюу баялгаа гаргадаг боомт. Жижиг дунд бизнес эрхлэгч, барилгын компаниуд үйлдвэрлэгчид импортын бараа бүтээгдэхүүнээ гаргадаг гол боомт бол Замын-Үүдийн боомт. Бусад экспортын бараа бүтээгдэхүүнээ гаргадаг боомт нь Гашуунсухайт, Хангимандал, Шивээхүрэн зэрэг шүү дээ. Хоёр өөр статустай хоёр өөр боомт. Тиймээс дээр хэлсэнчлэн цар тахлын эсрэг хариу арга хэмжээг сайн хэрэгжүүлэх шаардлагатай.

Ковидын тухай хуулиар хил дээр байгаа бүхий л байгууллагыг нэгтгэж зангидаж, нэгдсэн зохион байгуулалтад оруулсан Хилийн боомтын бүрэн эрхт төлөөлөгчид ажиллаж байна. Тиймээс тодорхой хэмжээний ахиц дэвшил гарч байна. Тухайлбал, оны өмнө Сангийн сайдаар ахлуулсан ажлын хэсэг Гашуунсухайт боомтод ажиллаад ирсэн. Тэнд чингэлэг тээврийн терминалуудын талбайг хийчихсэн, чингэлэг тээврээр нүүрс гаргах бүх бололцоо боломжийг хангачихсан байгаа юм. Замын-Үүд дээр ч гэсэн тэг цэг дээрээс импортын ачааг татах тэр талбай, логистикийн төвийг бариад дуусчихсан байгаа. Иймээс импортын ачаа эргэлт явахад ямар ч саадгүй болсон.

-Хил гаальтай холбоотой асуудлын цаана улс төрийн хориг яваад байна уу гэж харах хэсэг байна. Үүнийг олон улсад хандах ёстой юу, НҮБ-д хандах ёстой юу зэрэг асуудлыг яриад байна?

-Тийм хориг байхгүй байх. Хүмүүс улс төрийн шалтгаан байна уу гэж хардаж л байна лээ. Миний бодлоор тийм зүйл байхгүй болов уу гэж бодож байна. Учир нь дэлхий нийтийг хамарсан олимп тэнд зохион байгуулагдах гэж байна. Ийм байхад Монголд цар тахлын тохиолдол тэг болсон уу гэвэл болоогүй байна. Манайхаас ковидын тохиолдол зөөвөрлөгдчихвөл халдварын нөхцөл тэр олон хүн амтай газар маш хурдтай тархана, маш хүнд байдалд орно. Тиймээс эрсдэлээс урьдчилан сэргийлж хил гаалийн асуудлыг чангатгаж байна гэж харж байна. Ямар нэгэн улс төрийн асуудал байхгүй байх.

-Төрийн зүгээс сайн бодлого шийдвэр гаргасан гээд байна. Төрийн бодлого байгаа онож уу гээд Замын-Үүдийн асуудлыг харахад нааштай дүгнэх боломжгүй л байна шүү дээ. Доод шатныхан шийдвэр гаргах шатныханд, шийдвэр гаргах шатныхан нь доод шатныхан руу буруугаа чихээд хийдүүлээд байна. Үнэхээр доод шатныханд асуудал байгаа бол хариуцлагажуулах чиглэлд яг яаж ажиллаж байгаа юм бэ?

-Хэллээ шүү дээ. Хариуцлагатай ажиллуулах үүднээс Ковидын тухай хуулийг зургаан сараар сунгалаа. Хоёрдугаарт, хил гааль дээр Хилийн бүрэн эрхт төлөөлөгчийг ажиллуулж байна. Хил дээр ажиллаж байгаа хилийн таван байгууллагыг нэгдсэн удирдлагаар хангадаг салбар нэгжийг ажиллуулж байна.

-Хилийн бүрэн эрхт төлөөлөгчийн газар байгуулагдаад бүтэн жил болох гэж байна. Үр дүн нь хэрхэн мэдрэгдэж байна уу?

-Их сайн үр дүн гарч байгаа. Тухайлбал, хилийн мэргэжлийн хяналт, хилийн цэрэг, гааль, гадаадын иргэн харьяатын байгууллага, орон нутгийн захиргаа гээд хилийн таван байгууллага байдаг. Эдгээр байгууллагууд өмнө нь салбар салбартаа мэдээллээ өгдөг байсан. Бүгдийнх нь мэдээлэл зөрдөг байсан. Одоо бол энэ таван байгууллагыг зангидаад нэгдсэн удирдлагаар хангаад нэг мэдээллээр цаад газартайгаа харилцдаг болсон. Хоёрдугаарт, энэ таван байгууллага бүгд босоо удирдлагатай болохоор ажлын уялдаа холбоо маш муу байсан.

Гааль Сангийн яаманд, мэргэжлийн хяналт МХЕГ, гадаадын харьяатын байгууллага болон хилийн цэрэг Хууль зүйн яаманд харьяалагддаг байсан. Ийм босоо удирдлагатай байгууллагуудыг нэгдсэн удирдлагаар хангаж, эндээс гарсан шийдвэрийг тэнд хэрэгжүүлэхийн төлөө ажиллаж байгаа. Иргэдтэй холбоотой асуудлыг нутгийн гүнд байгаа Засаг захиргааны байгууллага нь хариуцаж байгаа. Өмнө нь бүгд босоо удирдлагатай болохоор жишээ нь, гаальтай холбоотой асуудал гарангуут ярихаар Гаалийн ерөнхий газар, Сангийн яамнаас асууна гэдэг байсан. Ингээд ажлын уялдаагүй байсан. Мөн ихээхэн үр дүн гарсан. Тухайлбал, чингэлэг тээвэр, терминал тусгаарлах байрны асуудлыг бүгдийг нь хийгээд дууссан. Хоёрдугаарт, орон нутагт байгаа бүх иргэдийг вакцинжуулж дууссан. Жолооч нарыг ирэхэд нь тусгаарладаг, эргээд гарангуут нь жолоочийг сэлгэдэг ч гэдэг юмуу бүх ажлуудаа хийсэн. Хуучин тийм байгаагүй. Нэгдсэн зохион байгуулалтад оруулж чадсан.

Үүнээс гадна Ковидын хуулийг сунгасан их зөв шийдвэр боллоо гэж харж байгаа. Ажил хийхэд хүнд байдаг. Тэнд асуудал гарлаа гэхэд УИХ-аар шийдүүлэх гээд гүйхээр цаг хугацаа их алддаг. Би аймгийн Засаг дарга байсан хүний хувьд зовлонг нь их сайн мэднэ. Бид аймгийнхаа ИТХ, Тэргүүлэгчийн хурлыг хуралдуулах гэж хичнээн их цаг хугацаа алддаг билээ.

-Хил гаалийн нэвтрэлттэй холбоотой авлигын асуудал шийдэгдсэн үү?

-Замын-Үүдэд тийм асуудал байдаггүй шүү дээ. Замын-Үүд чинь наанаасаа юм гаргадаг бус цаанаасаа авдаг газар шүү дээ.

-Хил гаалийн асуудлыг шийдэхгүй байгаа нь цөөн хэдэн эрх мэдэлтнүүдэд ашигтай байгаа болохоор ингээд явуулаад байгаа юм биш үү ч гэх юм?

-Энэ бол худлаа. Ялангуяа Хятадаас орж ирж байгаа бараа бүтээгдэхүүнийг бид өөрсдөө л татаж авч байгаа шүү дээ. Бид өөрсдийнхөө мөнгийг өгөөд худалдан авалт хийчихсэн юм чинь хурдан авахыг, цаад тал ч гэсэн хурдан гаргаж өгөхийг бодно биз дээ. Хил гаалийн асуудал нэгдүгээрт, цар тахалтай холбоотой.

Хоёрдугаарт, өвлийн олимптой холбоотой. Гуравдугаарт, Хятадын коммунист намын хурал, ойтой холбоотой. Дөрөвдүгээрт, хятадууд хоёр дахь вакцины хамрагдалтаа сайжруулж байж хил гаалиа нээх болов уу гэж бодож байна. Миний бодлоор ирэх гуравдугаар сараас хил гаалийн асуудал сайжрах болов уу гэж бодож байна. Тэр дундаа нүүрсний экспортын хэмжээ, зэсийн экспортын хэмжээ, төмрийн хүдэр манайх валют олдог энэ экспортын хэмжээ сайжрах болов уу гэсэн өөдрөг бодолтой байна. Учир нь тэд түүхий эдийн хомсдолд нэлээн орчихсон байгаа. Гэсэн хэдий ч олимпоо амжилттай зохион байгуулахын тулд энэ хугацаанд халдварыг улсдаа нэвтрүүлэхгүйг хичээж байна.

Гэхдээ Хятад гэлтгүй бусад орнууд ч ялгаагүй ийм байна. Би өнгөрөгч арваннэгдүгээр сард Казахстан явсан. Тэнд ч тийм байна лээ. Тэндхийн хил дээр өдөрт 800 машин гардаг байсан бол 40 болж буурч 4.5 мянган машины дараалал үүсчихсэн байна лээ. Энэ бол Хятадын талаас Монголд тавиад байгаа хориг биш юм билээ. Бүхий л улсууд ийм байна лээ. Та бүхэн Манжуурыг ч харсан байх. Манжуурт 26 мянган вагон оочерлож байна гэж байна шүү дээ.

-Үүд дээр нүүрс ачсан 800 гаруй вагон байна. Тиймээс энэ бол олимп, хурал нь дууссаны дараа түүхий эдийн таталтаа эрчимжүүлэх болов уу гэж бодож байна.

Т.Энхтүвшин: Гуравдугаар сараас хил гаалийн асуудал сайжрах болов уу гэж бодож байна

Т.Энхтүвшин: Гуравдугаар сараас хил гаалийн асуудал сайжрах болов уу гэж бодож байна